Nông dân trồng mía yếu thế

Ông Tô Xuân Phúc, chuyên gia nghiên cứu của tổ chức Forest Trends cho biết, ngành mía đường Việt Nam hiện đang giảm mạnh về quy mô. Diện tích trồng mía giảm từ hơn 274.000ha trong vụ 2016-2017 xuống còn gần 151.000ha hiện nay.

Số nông hộ tham gia trồng mía giảm từ 219.500 hộ xuống 126.000 hộ; số nhà máy giảm từ 38 xuống còn 29; sản lượng đường giảm từ 1,24 triệu tấn xuống còn 770.000 tấn trong cùng giai đoạn.

Nguồn cung không đủ cầu, đòi hỏi hàng năm Việt Nam phải nhập khẩu một lượng đường lớn để bù lượng thiếu hụt. Lượng nhập ngày càng tăng: Năm 2020 lượng nhập tăng gần 340% so với 2019.

Suy giảm của ngành mía đường trong thời gian gần đây được cho là do năng lực cạnh tranh của ngành thấp, đặc biệt kể từ khi Việt Nam tham gia Hiệp định ATIGA từ năm 2019.

Theo đó các mức thuế nhập các mặt hàng đường giảm xuống còn 0-5%. Mức thuế còn không đáng kể, đã tạo cơ hội cho đường nhập khẩu giá rẻ, bao gồm cả đường nhập lậu, từ Thái Lan tràn vào Việt Nam. Sản xuất trong nước bị thu hẹp.

Thêm vào đó, chuỗi cung nội địa hiện tồn tại một số bất cập. Về khía cạnh chia sẻ lợi ích giữa các khâu trong chuỗi, cạnh tranh giữa các nhà máy, và đặc biệt trong liên kết giữa hộ trồng mía và nhà máy chế biến.

Theo Báo cáo về Chuỗi cung ứng ngành mía đường - Thực trạng và một số khía cạnh phát triển bền vững, sự suy giảm về quy mô của ngành còn phải kể đến một số yếu tố nội tại của ngành là nguyên nhân dẫn đến chuỗi cung không bền vững.

TS. Nguyễn Vinh Quang, đại diện nhóm nghiên cứu thực hiện báo cáo cho rằng, người trồng mía, chủ yếu là các hộ gia đình, đóng vai trò chủ đạo ở đầu chuỗi cung, cung phần lớn lượng mía nguyên liệu cho các nhà máy chế biến.

Tuy nhiên, vai trò, vị thế và đặc biệt là lợi ích của hộ dân thu được từ việc tham gia chuỗi là nhỏ nhất so với các nhóm khác.

Hộ dân tham gia liên kết, cung nguyên liệu cho các nhà máy chế biến. Tuy nhiên trong liên kết này, các nhà máy luôn ở thế tay trên, là người đưa ra quyết định về chất lượng mía và giá mía nguyên liệu.

"Người trồng mía hầu như không có tiếng nói trong việc hình thành các quyết định này", TS. Quang nói.

Khâu thu mua mía nguyên liệu đang có sự cạnh tranh không lành mạnh giữa các nhà máy, thường là có sự cấu kết với các thương lái mía.

Kết quả là các hợp đồng liên kết giữa hộ và các nhà máy bị phá vỡ. Nguồn nguyên liệu đầu vào cho các nhà máy không đảm bảo, tạo ra sự mất lòng tin giữa các bên tham gia liên kết.

Ngoài ra, chi phí sản xuất, chế biến và quản lý sản xuất của ngành mía Việt Nam hiện cao hơn Thái Lan ở các mức tương ứng là 30%, 183,4% và 52,9%.

Cần hình thành tổ chức đại diện hiệu quả cho người trồng mía

Theo TS. Quang, các yếu tố nội tại nêu trên hiện đang tác động tiêu cực trực tiếp tới hiệu quả sản xuất kinh doanh và tính cạnh tranh của ngành.

Nông dân thu hoạch mía ở tỉnh Phú Yên. Ảnh: T.L

Các yếu tố nội tại này còn có tác động tiêu cực trực tiếp tới hiệu quả sản xuất kinh doanh mía đường và khả năng cạnh tranh của cây mía so với các cây trồng khác có sử dụng cùng nguồn quỹ đất.

Cụ thể, trong vụ 2019-2020, tại khu vực Miền Trung – Tây Nguyên, cây sắn, ngô, keo lai có hiệu quả kinh tế cao hơn so với cây mía khoảng từ 500-800% tính trên cùng một đơn vị diện tích đất.

Tại khu vực Đông Nam bộ, cây sắn và ngô vượt trội khoảng 1.000-3.000% về hiệu quả so với cây mía. Tại vùng Tây Nam bộ, cây lúa cho hiệu quả cao hơn cây mía khoảng 3.000 – 4.400%.

Mức cạnh tranh thấp và các khó khăn và tồn tại của ngành nêu trên đặt ra câu hỏi liệu cây mía nói riêng và ngành mía đường của Việt Nam nói chung có thể tồn tại được trong tương lai?

Trả lời câu hỏi này, TS. Quang cho ràng cần có những đánh giá tổng thế, khách quan về thực trạng về ngành hiện nay.

Đặc biệt về các yếu tố cạnh tranh giữa ngành mía đường Việt Nam và ngành mía đường của các nước trong khu vực, giữa cây mía và các cây trồng khác cạnh tranh khác về nguồn đất sản xuất ở các vùng sinh thái khác nhau ở Việt Nam.

Không nâng cao được lợi thế cạnh tranh trong tương lai, ngành sản xuất mía đường của Việt Nam rất khó khăn để tồn tại.

"Nếu điều này xảy ra, Việt Nam sẽ vào vị thế như Malaysia và Đài Loan, phụ thuộc hoàn toàn vào đường nhập khẩu", TS. Quang nói.

Nông dân thu hoạch mía ở tỉnh Tây Ninh. Ảnh: T.L

Trên cơ sở phân tích thực trạng ngành mía đường và vị thế người trồng mía, nhóm nghiên cứu đưa ra 6 kiến nghị lớn:

Thứ nhất, Chính phủ cần ban hành chính sách đặc thù về liên kết chuỗi trong ngành mía.

Chính sách này cần đảm bảo các hộ trồng mía được ưu tiên một cách cao nhất, với lợi ích được chia sẻ công bằng giữa các bên tham gia, đảm bảo lợi ích của hộ trồng mía thu được chiếm khoảng 60- 70%, còn lại (30-40%) là của các nhà máy chế biến.

Thứ hai, nâng cao sức cạnh tranh trong khâu sản xuất.

Điều này có thể đạt được bằng việc xúc tiến hình thành các liên kết không chỉ giữa các nhà máy đường và các hộ trồng mía mà còn giữa các hộ sản xuất để hình thành các tổ, nhóm, hợp tác xã nhằm liên kết với các nhà máy, cũng như giữa các nhà máy, nhằm tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh và bình đẳng.

Thứ ba, nâng cao sức cạnh tranh trong chế biến và tiêu thụ sản phẩm.

Cần có các cơ chế hiệu quả nhằm giảm thiểu tình trạng cạnh tranh không lành mạnh giữa các nhà máy và trong hệ thống thương lái như hiện nay.

Chính quyền địa phương có vai trò quan trọng trong việc thực hiện các cơ chế này.

Nâng cao sức cạnh tranh trong khâu chế biến cũng đòi hỏi việc nâng cao giá trị kinh tế của các sản phẩm phụ của ngành.

Thứ tư, tăng cường kiểm soát nhập khẩu, đặc biệt là đối với luồng cung nhập lậu.

Luồng đường nhập lậu với quy mô lớn, trong thời gian dài và tồn tại cho đến nay cho thấy sự yếu kém của hệ thống quản lý, đặc biệt là cấp địa phương trong việc giải quyết tình trạng này.

Thứ năm, đánh giá tổng thể, khách quan về lợi thế cạnh tranh của ngành, bao gồm cả sự cạnh tranh giữa cây mía và cây trồng khác có sử dụng cùng nguồn quỹ đất.

Thứ sáu, hình thành tổ chức đại diện hiệu quả cho người trồng mía.

Người trồng mía có vai trò sống còn đối với ngành, bởi họ đảm nhận gần như toàn bộ khâu cung mía nguyên liệu.